Dlaczego powstał ATEX?
Żeby zrozumieć, dlaczego powstała nowa norma, trzeba spojrzeć na doświadczenia z przeszłości. Wraz z rozwojem wiedzy i techniki zmieniają się też wymagania dotyczące bezpieczeństwa.
Przed dyrektywami ATEX nie było wspólnych europejskich zasad dotyczących pracy w środowiskach zagrożonych wybuchem. Każde państwo miało własne standardy, co tworzyło mozaikę wymagań bezpieczeństwa. Firmy nie wiedziały, czy ich sprzęt jest wystarczająco bezpieczny, gdy używa się go w innym kraju. Natomiast kiedy dochodziło do wypadków, a dochodziło, przyczyną często były właśnie rozbieżności standardów.
Francuski silos zbożowy – punkt zwrotny w podejściu do bezpieczeństwa przeciwpyłowego
Na południowym zachodzie Francji, niedaleko miasta Blaye nad rzeką Garonną, znajdował się duży silos zbożowy, odgrywający kluczową rolę w lokalnej gospodarce rolnej. 20 sierpnia 1997 roku doszło tam do potężnej eksplozji, która w jednej chwili zamieniła obiekt w morze ognia i gruzów.
Eksplozja rozpoczęła się w północnym holu silosu, gdzie przez lata gromadził się pył zbożowy. Gdy nieznane źródło zapłonu wznieciło pył, fala ognia rozprzestrzeniła się błyskawicznie korytarzami łączącymi poszczególne komory.
Zniszczenia były ogromne. Fala ognia poruszała się poziomo przez wąskie przejścia, unosząc cienką warstwę pyłu i powodując wtórną, znacznie silniejszą eksplozję. Ponad dwie trzecie z 44 komór zawaliło się częściowo lub całkowicie, a górna część silosu została zrównana z ziemią.
Skutki były tragiczne: życie straciło 11 osób, w tym siedmiu pracowników SEMABLA, trzech techników oraz rybak, którego znaleziono dopiero po kilku dniach. Jedna osoba została ciężko ranna. Siła wybuchu była odczuwalna w dużej odległości. Fragmenty betonu, metalu i szkła zostały wyrzucone na ponad 100 metrów, a drobniejsze kawałki znajdowano nawet 500 metrów dalej.
Katastrofa w Blaye stała się przełomowym momentem w europejskim podejściu do bezpieczeństwa. Pokazała jednoznacznie, że nawet cienka warstwa pyłu może wywołać łańcuch wybuchów, a skutki sięgają daleko poza samo miejsce produkcji.
Przykład z Aars w Danii – dwa wybuchy i brak wniosków
Firma Dangrønt w Aars w 2001 roku rozpoczęła produkcję pelletu drzewnego. Pył drzewny składowano w dużej hali, w ilości do 500 ton – ogromny magazyn łatwopalnego pyłu.
W 2002 roku doszło tam do pierwszej eksplozji, która zniszczyła dach, ściany i bramy. Operator wózka widłowego cudem przeżył. Policja stwierdziła, że źródłem była iskra z młyna, a sprawę szybko zamknięto.
Osiem lat później, w 2010 roku, zakład wybuchł ponownie. Tym razem zapłon nastąpił od ładowarki podczas rutynowego załadunku. Jeden z pracowników zmarł wskutek poparzeń. I znów skupiono się na technice, a nie na procesach – problem magazynowania nie został uznany za źródło zagrożenia.
Historia Dangrønt to nie tylko opowieść o dwóch wybuchach, ale przede wszystkim o konsekwencjach braku wyciągania wniosków z pierwszej tragedii. Eksplodował nie tylko pył – eksplodowała też obojętność. Nie pojawiły się też pytania o dalsze bezpieczeństwo.
Co obejmują dyrektywy ATEX?
- ATEX 137 (1999/92/EC): dotyczy firm i pracodawców. Chodzi o klasyfikację stref, szkolenie pracowników i minimalizację ryzyka.
- ATEX 114 (2014/34/EU): dotyczy producentów sprzętu. Określa zasady projektowania, testowania i oznakowania produktów, takich jak odkurzacze.
Nazwa ATEX pochodzi od francuskiego „Atmosphères Explosibles”.
Kiedy jedna eksplozja pyłu przeradza się w następne i dlaczego to nie jest mit
Wielu osobom wydaje się, że eksplozja pyłu to jedno gwałtowne zdarzenie. W rzeczywistości największe szkody powoduje to, co dzieje się później.
Nawet cienka warstwa pyłu poniżej 1 mm może stworzyć atmosferę wybuchową, jeśli zostanie uniesiona w powietrze, a tak dzieje się, gdy wcześniej nastąpi inna eksplozja. Każdy wybuch generuje falę ciśnienia, która działa jak gigantyczny miech i podrywa pył do góry.
Kiedy iskry lub ogień z pierwszej eksplozji rozprzestrzeniają się, podniesiony pył ulega zapłonowi, powodując wtórną eksplozję. To właśnie te wtórne eksplozje niszczą budynki i zabijają ludzi – prawdziwy efekt domina o katastrofalnych skutkach.
„Nigdy nie mieliśmy problemów…”
Być może słyszałeś to zdanie, a może sam je powiedziałeś: „Używamy tego samego odkurzacza od lat. Nigdy nic się nie stało.”
I właśnie w tym tkwi niebezpieczeństwo zagrożenia wybuchem: wszystko działa dobrze… dopóki nie przestaje. Eksplozje zdarzają się rzadko, ale kiedy już nastąpią, szkody są ogromne i nieodwracalne. To trochę jak z ubezpieczeniem, nigdy nie jest przyjemnie je opłacać, ale gdy zdarzy się wypadek, dobrze jest je mieć.
Od certyfikacji komponentów do oceny całości
Czy wystarczy, że na odkurzaczu widnieje znak ATEX lub EX? Tak i nie. Przez lata oznaczenie ATEX traktowano jako gwarancję bezpieczeństwa. Niewielu jednak wiedziało, że dawniej wystarczało certyfikować jeden komponent, np. silnik, by sprzedawać całą maszynę jako zgodną z ATEX.
Wraz z normą EN 17348:2022 to się zmieniło. Teraz ocenie musi podlegać cały odkurzacz – od węży i filtrów po koła i uszczelki. Nie wystarczy, że jedna część jest bezpieczna. Liczy się całość. Sama naklejka nie ochroni ani Ciebie, ani Twoich współpracowników.
Norma EN 17348:2022 została oficjalnie ujednolicona z dyrektywą ATEX 2014/34/EU w marcu 2023 roku, a od sierpnia 2024 również z Dyrektywą Maszynową 2006/42/WE. Dzięki temu stała się kluczowym punktem odniesienia dla obu dyrektyw, co oznacza, że producenci mogą jej używać jako „domniemania zgodności” przy oznakowaniu CE.
Eksplozje pyłu powstają tam, gdzie nikt nie patrzy
Samo oznaczenie techniczne nie jest żadną gwarancją. Podobnie jak brak widocznego pyłu w powietrzu nie oznacza bezpieczeństwa. Eksplozje pyłu często powstają tam, gdzie nikt się ich nie spodziewa.
„Nie ma pyłu w powietrzu – po co więc klasyfikować strefę?” Bo to nie widoczny pył jest niebezpieczny. A nawet jeśli czujesz się pewnie przy sprzęcie, warto pamiętać, że pył gromadzi się tam, gdzie nikt nie zagląda: w kątach, za maszynami, pod regałami.
To właśnie te niewidoczne drobinki stanowią największe zagrożenie. Wystarczy, że w innym miejscu nastąpi wybuch. Podmuch poderwie pył, a iskry lub ogień z pierwszej eksplozji zainicjują zapłon. I w jednej chwili znajdujesz się w środku wtórnej eksplozji.
Co wymaga EN 17348:2022 i dlaczego to ważne
Dawniej wystarczało, że odkurzacz przemysłowy miał gdzieś na obudowie naklejkę ATEX. Może silnik był beziskrowy, a wąż antystatyczny. Ale nie było wspólnej normy, która obejmowałaby całość, od filtracji i szczelności po dobór materiałów i odprowadzanie ładunków. Nie można było wiec być na 100% pewnym co się właściwie kupuje, i że sprzęt faktycznie jest bezpieczny.
Norma EN 17348:2022 to zmieniła. Po raz pierwszy wprowadziła jasne i mierzalne wymagania dotyczące konstrukcji i dokumentacji odkurzaczy przemysłowych przeznaczonych do pracy w strefach zagrożonych wybuchem , szczególnie w strefie 20. Nie chodzi o oznaczenia bezpieczeństwa ale o rzeczywiste właściwości potwierdzone testami.
Norma obejmuje nie tylko klasyczne odkurzacze do materiałów suchych, ale także odkurzacze do pracy na mokro, urządzenia przenośne oraz modele elektryczne i pneumatyczne. Jej wymagania odnoszą się również do akcesoriów: węży, kół czy ssawek, jeśli mają kontakt ze strumieniem pyłu. W ten sposób cały system spełnia te same wymogi bezpieczeństwa.
Wymagania EN 17348:2022 – co oznaczają dla Ciebie
To przede wszystkim:
- Podwójna filtracja: pyłzostaje zatrzymany w filtrze podstawowym (minimum ISO 15E, odpowiadającym dawnej klasie E11 wg EN 1822, zatrzymującym min. 95% cząstek o rozmiarze 0,3–1 µm), a następnie w filtrze HEPA H14 jako dodatkowym zabezpieczeniu.
- Strefa 20 wewnątrz: wnętrze odkurzacza, gdzie gromadzi się pył, traktowane jest jako środowisko wybuchowe. Wszystkie elementy muszą być odporne na mieszaninę pyłu z powietrzem.
- Odprowadzanie ładunków elektrostatycznych: całość konstrukcji musi mieć rezystancję uziemienia ≤ 10⁶ Ω (EN 60079-32-2), a elementy w kontakcie ze strumieniem pyłu – < 10⁸ Ω (EN 17348:2022).
- Szczelność i trwałość: urządzenie musi być przetestowane pod kątem wycieków, odporności na uderzenia, starzenie i zużycie. Testy obejmują m.in. pyłoszczelność, wpływ temperatury, odporność na uderzenia i proces starzenia.
Strefa 20 – ukryte zagrożenie wewnątrz odkurzacza
Większość osób, myśląc o strefach ATEX, wyobraża sobie pomieszczenia produkcyjne lub hale. Ale strefa 20 dotyczy także wnętrza odkurzacza. To tam gromadzi się drobny pył, to tam tworzy się turbulencja, i to tam iskry, nagrzane powierzchnie czy ładunki elektrostatyczne mogą wzniecić eksplozję.
Strefa 20 oznacza, że atmosfera wybuchowa wewnątrz jest obecna stale lub często – to nie sytuacja awaryjna, ale stan normalny. Dotyczy to m.in. pyłów z plastiku, mąki, cukru, drewna czy metali.
Podstawa prawna dziś: ATEX + EN 17348:2022
Często słyszy się: „Jest znak CE, więc jest zatwierdzony.” Ale znak CE mówi tylko, że producent deklaruje zgodność z prawem – nie mówi jak. ATEX wymaga prawidłowego zaprojektowania, testów, oznaczenia strefy, temperatury i symbolu Ex, a także dokumentacji technicznej i deklaracji zgodności.
EN 17348:2022 jako norma ujednolicona daje producentowi najpewniejszy dowód zgodności z prawem. Jeśli coś się stanie, urzędy nie pytają: „Czy był znaczek?” tylko: „Czy możesz udokumentować spełnienie wymagań?”
Szybka lista kontrolna
Jeśli masz wątpliwości, czy Twój odkurzacz spełnia najnowsze wymagania, sprawdź:
- Czy ma podwójną filtrację (ISO 15E + HEPA H14)?
- Czy jest dokumentacja szczelności, odporności i zużycia?
- Czy jest oznakowanie strefy (np. Strefa Atex 20) i klasy temperaturowej?
- Czy rezystancja uziemienia na elementach wynosi < 10⁸ Ω?
- Czy klasyfikacja strefy jest w instrukcji lub deklaracji CE?
- Czy EN 17348:2022 jest wymieniona w deklaracji zgodności?
Co dalej?
Może po lekturze nadal masz więcej pytań niż odpowiedzi i to jest naturalne. To skomplikowany obszar. Nie musisz znać wszystkich szczegółów, ważne, by wiedzieć, czy sprzęt jest bezpieczny i czy można to udokumentować. Jeśli masz wątpliwości, zapytaj nas. Chętnie pomożemy ocenić, czy Twoje rozwiązanie spełnia najnowsze wymagania.
Najważniejsze nie jest to, jaki sprzęt wybierzesz, ale uzasadnienie, dlaczego właśnie ten.
Thomas Lyngskjol
Styczeń 2025
Tłumaczenie: Beata Piechocka/Complitia.eu
Jeśli masz pytania, skontaktuj się z nami.
Powiązane artykuły
